પૂર્વછાયો-
શુભમતિ સહુ સાંભળો, અતિપ્રતાપી કૃષ્ણદેવ ।
ત્યાર પછીની વારતા, કહું સાંભળો સહુ તતખેવ ।।૧।।
અતિસાર્મિથ વાવરે, જનમન મનાવા કાજ ।
લોકમાં અલૌકિકપણું, દેખાડે છે મહારાજ ।।૨।।
જે સુખ ન સુણ્યું શ્રવણે, નયણે ન દિઠું નિરધાર ।
તેહ સુખ આ ભૂમિમાં, ભોગવે છે નર ને નાર ।।૩।।
તેહ પ્રતાપ શ્રીહરિતણો, જાણે જન સહુ કોય ।
ત્યાર પછીની કથા કહું, સહુ સાંભળજયો ચિત્તપ્રોય ।।૪।।
ચોપાઇ-
પ્રભુ સમર્થ સુખના ધામ, બેઠા સંતમાંહિ ઘનશ્યામ ।
કરે ધ્યાન ધારણાની વાત, સુણી જન થાય રળિયાત ।।૫।।
પછી થયા થોડાઘણા દન, બેસે સંત ને કરે ભજન ।
ત્યાં તો ધ્યાનમાં દીઠા દયાળ, સહજાનંદ જનપ્રતિપાળ ।।૬।।
જેના એકેક અંગે નિદાન, કોટિ સૂરજ શશિ સમાન ।
નિસરે છે તેજના સમોહ, ઘનશ્યામ મૂરતિ છે સોહ ।।૭।।
અંગે પહેર્યાં પીતાંબર નાથે, મોરમુગટ ધર્યો છે માથે ।
કૌસ્તુભમણિ વૈજયંતિમાળા, દિવ્ય ઘરેણે શોભે રૂપાળા ।।૮।।
બેઉ હાથે વજાડે છે વેણ, એવા કૃષ્ણ દિઠા સુખદેણ ।
થયું એવું સાક્ષાતકાર દ્રષ્ણ, જાણ્યા પૂર્ણ પુરૂષોત્તમ કૃષ્ણ ।।૯।।
પછી કરી પરસ્પર વાત, થયા સંત રાજી રળિયાત ।
સહેજે સહેજે આપે છે આનંદ, સુખદાયી સ્વામી સહજાનંદ ।।૧૦।।
સહજે સહજે થાય છે સમાધ્ય, જે કોઇ દેવને છે જો દુરાધ્ય ।
પછી ચલાવ્યું એજ પ્રકરણ, થાય સમાધિ હોય સ્મરણ ।।૧૧।।
બાળ જોબન ને વૃધ્ધ વળી, થાય ધારણા ને પડે ઢળી ।
દ્વિજ ક્ષત્રિ વૈશ્ય શૂદ્ર ચાર, હોય કોઇ નર વળી નાર ।।૧૨।।
પડે નજરે થાય પ્રાણ લીન, મર હોય કોઇ જો મલિન ।
રામઉપાસી રામને દેખે, કૃષ્ણઉપાસી કૃષ્ણને પેખે ।।૧૩।।
નૃસિંહઉપાસી દેખે નૃસિંગ, દેખે ઇષ્ટ થાય દલે દંગ ।
શિવઉપાસી દેખે શિવને, થાય દર્શન બહુ જીવને ।।૧૪।।
દેવીઉપાસક દેખે દેવી, આવે ધ્યાનમાં મૂરતિ એવી ।
આવે જૈન દેખે તીર્થંકર, વળી મ્લેચ્છ દેખે પેગાંબર ।।૧૫।।
પીરઉપાસી દેખે પીરને, વીરઉપાસી દેખે વીરને ।
દેખે બ્રહ્મને બ્રહ્મઉપાસી, એકરસ ચિદ્ઘનરાશિ ।।૧૬।।
વામનઉપાસી દેખે વામન, લછમનના દેખે લછમન ।
દેખે હનુમાનના હનુમાન, થાય માર્ગીને ધણીનું ધ્યાન ।।૧૭।।
સૂર્યઉપાસી સૂર્ય નિહાળે, ભૈરવઉપાસી ભૈરવ ભાળે ।
એમ આપ આપણા જે દેવ, દેખે ધ્યાનમાંહિ તતખેવ ।।૧૮।।
હોય પાપી તે દેખે કૃતાંત, જેવું દેખે તેવું કહે વૃતાંત ।
કોઇ દેખે છે શેષ ગણેશ, થાય ધારણા એમ હમેશ ।।૧૯।।
દેખે સુરપુર ને કૈલાસ, કોઇ સત્યલોક વૈકુંઠવાસ ।
કોઇ ગોલોક બ્રહ્મનગરી, એમ દેખાડે ધ્યાનમાં હરિ ।।૨૦।।
કોઇ દેખે દેહનું સ્વરૂપ, મહા મલિન જાણે નરકકૂપ ।
દેખે પોતાનું પારકું મન, જેમ દેખે તેમ કહે જન ।।૨૧।।
એમ દેખાડ્યો પ્રતાપ ઘણો, સહુ જાણે આ મહારાજ તણો ।
દેખે નાથને નાડી તણાય, નિરખી સ્વામીને સમાધિ થાય ।।૨૨।।
પછી સહુને વાત સાચી લાગી, થયા સત્સંગી સ્વમત ત્યાગી ।
ચારી સંપ્રદાયના સંત આવ્યા, જાણી કલ્યાણ સ્વામીના કાવ્યા ।।૨૩।।
તેને શિખવે છે યોગકળા, શિખે જન મળી તે સઘળા ।
જે જે દેખે સમાધ્યે સાક્ષાત, સુણો સહુ કહે તેની વાત ।।૨૪।।
રાધા પાર્ષદાદિ વ્રજપતિ, દેખે ગોલોકમાં કરી ગતિ ।
વૈકુંઠ રમા ને પારષદ, દેખે સમાધિમાં હરિ સદ્ય ।।૨૫।।
કોઇ દેખે મહાપુરૂષ અભેવ, શ્વેતદ્વીપમુક્ત વાસુદેવ ।
રમા પાર્ષદ ભૂમાપુરૂષ, દેખે તેજ મંડળ સુજસ ।।૨૬।।
કોઇ નરનારાયણ ઋષિ, દેખે વિશાલા ને થાય ખુશી ।
કોઇને યોગેશ્વર ભગવાન, તેનું કરાવે જનને ધ્યાન ।।૨૭।।
ક્ષીરસાગરે કમળા સાથ, દેખે શેષપર સુતા નાથ ।
કોઇ દેખે હિરણ્યમય શ્યામ, અર્કબિંબ સહિત સુખધામ ।।૨૮।।
યજ્ઞપુરૂષરૂપ જન જોય, માને સહુનું કારણ હરિ સોય ।
કોઇ નાડી પ્રાણને સંકેલી, દેખે પ્રગટ મૂર્તિ રસિલી ।।૨૯।।
પ્રાણ રાખવા ત્યાગવા તર્ત, થવા સ્વતંત્ર જન સમર્થ ।
કોઇ સિધ્ધાસન પદ્માસન, જાણે વીર વજ્રાસન જન ।।૩૦।।
સ્વસ્તિ શબાસને રાખી પ્રાણ, થાય તન સમ કાષ્ટ પાષાણ ।
બાળ યુવા વૃધ્ધ ત્રિયા જેહ, ધ્યાનમાંથી ન નીસરે તેહ ।।૩૧।।
તેમાંથી કેને પ્રહરે જગાડે, કેને બે પોરે કેને બે દાડે ।
કેને પક્ષ માસ માસે દોય, જાગે ત્રણ ચાર માસે કોય ।।૩૨।।
થોડે કાળે બહુ કાળે ઉઠાડે, શબ્દ સંકલ્પે જોઇ જગાડે ।
કોઇ ન જાગે નાવે દેહમાં, તેને જોરે લાવે તન તેમાં ।।૩૩।।
કોઇ બ્રહ્મપુર વૈકુંઠ જેહ, કરે ગોલોકની વાત તેહ ।
શ્વેતદ્વીપ ત્રિલોક નિહાળી, કહે સુરાસુર સ્થાન ભાળી ।।૩૪।।
કહે સ્થાન અજ હરિ હરનું, કહે લોકાલોકથી પરનું ।
ભૂગોળ ખગોળ કે પાતાળ, ઉત્પત્તિ સ્થિતિ ને પ્રલયકાળ ।।૩૫।।
એવા જોઇ પાકી સ્થિતિવાળા, તેને શિખવે છે યોગકળા ।
શિખવે નાડી ખેંચિને મેલે, સવેર્અંગેથી પ્રાણ સંકેલે ।।૩૬।।
એક અંગે લાવે જીવ પ્રાણ, એમ શિખવે સહુને સુજાણ ।
પછી અંગ કાપે બાળે કોય, તેની પીડા પંડે લેશ નોય ।।૩૭।।
કોઇ રહ્યા અંતર્દૃષ્ટિ કરી, કોઇ દેખે દૃષ્ટિ આગેહરિ ।
કોઇ એકનેત્રે મૂર્તિ લાવે, કોઇ દોય દ્રગમાં ઠેરાવે ।।૩૮।।
કોઇ ઉલટાં પલટાવે નેણ, એમ શિખવે છે સુખદેણ ।
તેમાં મૂર્તિ મિટેથી ન જાય, અક્ષિવિદ્યા એ નામ કહેવાય ।।૩૯।।
ફેરિ નેત્ર તાણે નાડી પ્રાણ, એહ અક્ષિવિદ્યાનું એંધાણ ।
અનિમેષ રહે દ્રગ દોય, એવું શિખવે શ્રીહરિ સોય ।।૪૦।।
ષટ ચક્રમાંથી ચક્ર એક, શિખાવે પ્રાણ રૂંધવા વિવેક ।
એકચક્રે રહી સુણે બહુરવ, એક ચક્રે રહી ગણે પ્રણવ ।।૪૧।।
ઇડા પિંગલા સુષુમ્ણા નાડી, તેને મારગે ચલાવે દાડી ।
રવિ ચંદ્રનું લોક પમાડે, કોઇને સુરપુર દેખાડે ।।૪૨।।
કરાવે અન્ય તનમાં પ્રવેશ, જાણે પરના મનની અશેષ ।
વળી પરના પ્રાણ કરે રૂંધ, એવું શિખવે જનને સુબુદ્ધ ।।૪૩।।
જાણે પરના અંતરની આપે, તેતો શ્રીહરિને પરતાપે ।
એવો પ્રતાપ ન જાય કૈયે, સહુ વિચારી રહ્યા છે હૈયે ।।૪૪।।
પછી વાત ચાલી ગામોગામ, કહે પ્રકટ્યા પૂરણકામ ।
વળી બાંધ્યાં સદાવ્રત બહુ, સુણો સહુ નામ તેનાં કહું ।।૪૫।।
માણાવદ્ર લોજ માંગરોળે, થાય તીર્થવાસી ત્યાં ટોળે ।
અગત્રાઇ ભાડેર ધોરાજી, તિયાં જમે સાધુ થાય રાજી ।।૪૬।।
જામવાળિ ભુજ ને નગર, ફણેણી સાંકળી જેતપર ।
કોટડું ગઢડું કારિયાણી, આવે તીર્થવાસી તિયાં તાણી ।।૪૭।।
જેતલપુર ને શ્રીનગર, એહ આદિ બીજાં બહુ પુર ।
દિયે સદાવ્રત દેદેકાર, સર્વે જન કરે જેજેકાર ।।૪૮।।
એમ આનંદ ઉત્સવ થાય, ગુણ શ્રીહરિજીના ગવાય ।
પછી મહારાજ કહે મુનિરાય, અમે જાશું સતસંગમાંય ।।૪૯।।
તમે રાજી આનંદમાં રહેજયો, રૂડી રીત્યે સદાવ્રત દેજયો ।
એમ કહી સ્વામી સહજાનંદ, ચાલ્યા જનને દેવા આનંદ ।।૫૦।।
ત્યાંથી આવ્યા મેઘપુરમાંય, મળ્યા મુક્તાનંદ સ્વામી ત્યાંય ।
તેતો ગયા હતા કચ્છદેશ, દેવા સહુને સારો ઉપદેશ ।।૫૧।।
તેણે સુણીતિ સમાધિ કાને, નોતી મનાણી માયાને ભાને ।
તેના વ્યોમમાં ફોમ ન રઇ, બોલ્યા સત્સંગનો પક્ષ લઇ ।।૫૨।।
કહે સહુની સમજણ કાચી, માની જુઠી સમાધિને સાચી ।
આટલા દિન સત્સંગ કરી, ઘડીકમાં મતિ કેમ ફરી ।।૫૩।।
મહારાજ દિયો પાખંડ મેલી, સત્સંગમાં ન થાવું ફેલી ।
સમાધિ કાંઇ નથી સોયલી, મોટા યોગીને પણ દોયલી ।।૫૪।।
તેતો જેને તેને કેમ થાય, બીજા માને અમે ન મનાય ।
પછી હરિ બોલ્યા ધીરા રહી, મુક્તાનંદજીને વાત કહી ।।૫૫।।
કહે સહુ મળી કરે છે જન, સ્વામી રામાનંદનું ભજન ।
તેમાંથી એને જણાતું હશે, તેતો વારશો પણ તેમ કહેશે ।।૫૬।।
એમ વાત કરી બહુવાર, પણ મનાણી નહિ લગાર ।
પછી પાસે હતા સંતદાસ, જેને અંતરે છે પરકાશ ।।૫૭।।
તેને બેસાર્યા ધારણામાંઇ, નાડી પ્રાણ રહ્યા નહી કાંઇ ।
કહે મુક્તાનંદને શ્રીહરિ, જુવો ધારણા ધીરજયે કરી ।।૫૮।।
જુવો હાથ ને પગની નાડી, જો જાગે તો ઉઠાડો જગાડી ।
મુક્તાનંદજીએ કર્યો વિચાર, નથી વાત ખોટી નિરધાર ।।૫૯।।
આવું નથી દિઠું ને સાંભળ્યું, તેતો કેમ કરી જાય કળ્યું ।
પછી મહારાજે તેને જગાડી, કહ્યું વાત કરો વ્યક્તિ પાડી ।।૬૦।।
સંતદાસના છે સત્ય બોલ, કહે દિઠો મેં બ્રહ્મમહોલ ।
તેમાં મૂરતિ દિઠી મેં દોય, ઉધ્ધવને શ્રીકૃષ્ણની સોય ।।૬૧।।
ઉધ્ધવ તે રામાનંદરૂપ, શ્રીકૃષ્ણ તે આ હરિસ્વરૂપ ।
શિવ બ્રહ્માને સનકાદિક, બીજા ઋષિ મુનિ ત્યાં અનેક ।।૬૨।।
એહાદિ બહુ મુક્તસમોહે, તેણે વિંટ્યા દિઠા એહ દોહે ।
એહ દોય છે તેજનો પુંજ, કોટી અગ્નિ અર્ક શશિ સૂર્જ ।।૬૩।।
તેજ તેજ તેજ તિયાં અતિ, તેમાં દિઠી એ દોય મૂરતિ ।
સ્વામી રામાનંદ બોલ્યા એમ, મુક્તાનંદે માન્યું નહિ કેમ ।।૬૪।।
સાચી વાત જુઠી કેમ થાશે, અંત્યે સાચું હશે તે મનાશે ।
વળી બીજા જે સમાધિવાન, તેણે એનું એ કહ્યું નિદાન ।।૬૫।।
વળતા મુંઝાણા ન સુઝ્યું કાંઇ, પછી જોયું છે અંતરમાંઇ ।
હતો પોતાને જેનો વિશ્વાસ, તે દિઠા જેઠો માધવદાસ ।।૬૬।।
માધવદાસે કરી વાત મોટી, માનો મુક્તાનંદ નથી ખોટી ।
મુક્તાનંદ સંશયવંત થયા, ત્યાંથી સહુ કાલવાણીએ ગયા ।।૬૭।।
આવ્યા સાંભળીને સહુ જન, નિર્ખિ નાથ ને થયા મગન ।
બીજાં આવ્યાં બાળાં ભોળાં બહુ, તેતો સુખી સમાધિએ સહુ ।।૬૮।।
થાય ધારણા ન રહે નાડી, મેલે કોરે ઉપાડી ઉપાડી ।
એવી સામર્થી સહુને દેખાડી, કહ્યું એક ને આવ્ય જગાડી ।।૬૯।।
તૈયે સર્વે ઝટોઝટ જાગ્યાં, આવી પ્રભુજીને પાયે લાગ્યાં ।
કહે મહારાજ મળે જો કોટી, કેમ કરશે સમાધિને ખોટી ।।૭૦।।
સુણી મુક્તાનંદે મેલ્યું માન, પ્રભુ તમે પૂરણ ભગવાન ।
પછી નમ્રતાએ પાય નમ્યા, પ્રભુ કરજયો અમપર ક્ષમા ।।૭૧।।
પછી પ્રેમેશું પૂજીયા નાથ, કરી સ્તુતિ ને જોડિયા હાથ ।
ત્યારે પ્રભુજી પ્રસન્ન થયા, કરી મુક્તાનંદજીને દયા ।।૭૨।।
પછી મુક્તાનંદને વચને, થાય સમાધિ બહુ જનને ।
દેખે સ્વર્ગ કૈલાશ વૈકુંઠ, તેમાં જરાય ન મળે જુઠ ।।૭૩।।
દેખે ગોલોક શ્વેતદ્વીપને, જોઇ બ્રહ્મપુર હર્ષ મને ।
એહ આદિ બીજાં બહુ ધામ, જાગી જન લિયે તેનાં નામ ।।૭૪।।
પછી એજ પ્રકરણ ચલાવ્યું, સવેર્જનતણે મન ભાવ્યું ।
જેજે સંત બેસારે ભજને, થાય સમાધિ તેને વચને ।।૭૫।।
સંત વિના બીજાં જન જેહ, થાય સમાધિ કરાવે તેહ ।
તે પ્રતાપ છે મહારાજતણો, શું કહીએ વળી વર્ણવી ઘણો ।।૭૬।।
ત્યારપછી ગયા ગુજરાત્ય, કહું તેહની સાંભળો વાત ।
જઇ અમદાવાદમાં આપ, તિયાં દેખાડ્યો પ્રૌઢ પ્રતાપ ।।૭૭।।
આવે દર્શને કોઇ નરનાર, તેના હૃદયમાં દિશે મોરાર ।
થાય સમાધિ ન રહે નાડી, નાથ ઉઠાડે તેને જગાડી ।।૭૮।।
સવેર્લોક આશ્ચર્ય પામિયાં, નાથ ચરણે શિશ નામિયાં ।
જન મળી કરે જેજેકાર, પ્રભુ પ્રકટ્યા થયો અવતાર ।।૭૯।।
એવી વાત શ્રવણે સાંભળી, ઉઠ્યા ભેખ અંતરમાં બળી ।
આવ્યા મારવા મળી અસુર, જેમ ઊલુકને ઉગ્યો સુર ।।૮૦।।
પછી નાથે નિર્માનને ગ્રહ્યું, આપે સમર્થ પણ સર્વે સહ્યું ।
એમાં કરવું હતું જે કાજ, કરી ચાલ્યા ત્યાંથી મહારાજ ।।૮૧।।
સંત જોઇને પામિયા સુખ, થયું દુષ્ટ પાપિયાને દુઃખ ।
દિવ્યચરિત્ર કરી મુરારી, આવ્યા સોરઠમાં સુખકારી ।।૮૨।।
ઇતિ શ્રીમદેકાન્તિકધર્મપ્રવર્તક શ્રીસહજાનંદસ્વામિ શિષ્ય નિષ્કુળાનંદમુનિ વિરચિતે ભક્તચિંતામણી મધ્યે મહારાજે સમાધિનું પ્રકરણ ચલાવ્યું એ નામે ઓગણપચાસમું પ્રકરણમ્ ।।૪૯।।